Ενότητα 4.1 Ανάγνωση
Αύριο θα έχει πιο πολλή ζέστη... Ο καιρός ήταν πολύ βροχερός χθες... Οι θερμοκρασίες θα είναι 3°C πάνω από τις κανονικές....
Ο καιρός είναι μέρος της καθημερινότητάς μας. Μόλις ανοίξουμε το ραδιόφωνο, προσπαθούμε να μάθουμε πώς θα είναι ο καιρός και πώς πρέπει να ντυθούμε.
Η υπερθέρμανση του πλανήτη, το λιώσιμο των πάγων, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, οι θερμοκρασίες-ρεκόρ, η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου...
Το κλίμα είναι παρόν σε όλα τα μέσα ενημέρωσης και κινητοποιεί τους ανθρώπους να κατέβουν στους δρόμους. Γνωρίζουμε όμως πραγματικά τι είναι το κλίμα; Και ποια είναι η διαφορά μεταξύ κλίματος και καιρού;
Ας αρχίσουμε από τα βασικά
Ο καιρός αφορά τις τρέχουσες συνθήκες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από τις παραμέτρους που καθορίζουν την ατμόσφαιρα: θερμοκρασία, υγρασία, βροχόπτωση, νεφοκάλυψη κ.λπ.
Αυτές οι παράμετροι αξιολογούνται με την αντίληψη: ανοίγουμε το παράθυρο και παρατηρούμε τον καιρό εκείνη τη στιγμή. Είναι ηλιόλουστη μέρα, ο ήλιος λάμπει, υπάρχουν πολλά σύννεφα, κάνει ζέστη, κάνει κρύο...
Μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε διάφορα όργανα και έτσι να έχουμε μια πιο επιστημονική εικόνα του καιρού. Για παράδειγμα: Σήμερα το πρωί στη Λιέγη, η θερμοκρασία είναι 10°C, η ατμοσφαιρική πίεση είναι 1000hPa και ο άνεμος πνέει από τα νοτιοδυτικά με ταχύτητα 15 χιλιόμετρα ανά ώρα.
Ο καιρός περιλαμβάνει επίσης την πρόγνωση για τις επόμενες ημέρες. Όταν μιλάμε για κλίμα, εννοούμε πάντα την ατμόσφαιρα και τις αλληλεπιδράσεις της με την επιφάνεια της γης ή του ωκεανού, ωστόσο ο τρόπος μελέτης του και οι χρονικές κλίμακες είναι τελείως διαφορετικές.
Το κλίμα είναι η διαδοχή των καιρικών συνθηκών σε έναν συγκεκριμένο τόπο και για μια σχετικά μακρά χρονική περίοδο, συνήθως τουλάχιστον 30 ετών. Το κλίμα περιγράφεται βάσει στατιστικών στοιχείων. Για παράδειγμα: Στη Λιέγη, κατά τη διάρκεια μιας κλιματικής περιόδου 30 ετών (1981-2010), την οποία θα ονομάσουμε «κλιματική κανονικότητα», η μέση θερμοκρασία ήταν 9,9°C, έπεφταν κατά μέσο όρο 882 χιλιοστά βροχής ανά έτος και υπήρχε παγετός κατά μέσο όρο 57,7 ημέρες ανά έτος.
Ανακεφαλαιώνοντας:
Ο καιρός είναι μια στιγμιαία έννοια και η εξέλιξή του είναι άμεσα αντιληπτή από τον άνθρωπο.
Το κλίμα είναι μια στατιστική έννοια και η εξέλιξή του είναι ανεπαίσθητη από τον άνθρωπο.
Το κλίμα και οι μεταβολές του αξιολογούνται μέσω της μεθοδικής καταγραφής των καθημερινών καιρικών συνθηκών μιας τοποθεσίας για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Εφόσον πλέον γνωρίζετε τη διαφορά μεταξύ καιρού και κλίματος, μπορείτε να αναγνωρίζετε τα παραπλανητικά μηνύματα όπως το παρακάτω, όπου ο πρόεδρος Τραμπ δεν δίστασε να ζητήσει να «επιστρέψει» η υπερθέρμανση του πλανήτη για να αντιμετωπίσει την άφιξη μιας πολικής αέριας μάζας στις ΗΠΑ. Η άφιξη μιας πολικής αέριας μάζας είναι ένα αρκετά επαναλαμβανόμενο καιρικό φαινόμενο που παρατηρείται κατά τη διάρκεια του χειμώνα πάνω από τη Βόρεια Αμερική, ενώ η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι μια αργή αύξηση της ετήσιας μέσης θερμοκρασίας σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι προφανές ότι ο Ντόναλντ Τραμπ μπέρδεψε δύο πολύ διαφορετικές κλίμακες του χρόνου και του χώρου: αφενός την ημερήσια χρονική κλίμακα που σχετίζεται με την άφιξη ψυχρού αέρα και αφετέρου τη χρονική κλίμακα της υπερθέρμανσης του πλανήτη που αντιστοιχεί σε +1°C/100 χρόνια. Υπάρχει επίσης σύγχυση μεταξύ της περιφερειακής χωρικής κλίμακας των ΗΠΑ και της χωρικής κλίμακας ολόκληρης της Γης σε σχέση με την υπερθέρμανση του πλανήτη.
«Στις όμορφες μεσοδυτικές πολιτείες, ο συντελεστής ψύξης ανέμου φτάνει τους μείον 60 βαθμούς, ο χαμηλότερος που έχει καταγραφεί ποτέ. Τις επόμενες ημέρες, αναμένεται να γίνει ακόμη πιο κρύος. Οι πολίτες δεν αντέχουν έξω ούτε για λίγα λεπτά. Τι στο καλό συμβαίνει με την υπερθέρμανση του πλανήτη; Παρακαλώ γύρνα γρήγορα πίσω, σε χρειαζόμαστε!»
Τι είναι λοιπόν το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»;
Η ατμόσφαιρα της Γης αποτελείται από ένα σύνολο αερίων και σωματιδίων. Μεταξύ αυτών των αερίων, υπάρχουν αέρια που χαρακτηρίζονται ως «φαινόμενο του θερμοκηπίου».
ΒΙΝΤΕΟ→
Η αρχή του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι απλή. Όπως και στο θερμοκήπιο ενός κήπου, οι ακτίνες του ηλίου διαπερνούν το θερμοκήπιο μέσω του γυαλιού και θερμαίνουν το εσωτερικό του θερμοκηπίου. Ωστόσο, η θερμότητα δεν εξέρχεται από το θερμοκήπιο, αλλά συσσωρεύεται στο εσωτερικό του. Καθώς οι ακτίνες του ηλίου διαπερνούν το θερμοκήπιο, η θερμοκρασία στο εσωτερικό του αυξάνεται.
Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην ατμόσφαιρα, μόνο που δεν υπάρχει γυαλί αλλά «αέρια του θερμοκηπίου» που αφήνουν τις ακτίνες του ηλίου να περάσουν παγιδεύοντας όμως μέρος της θερμότητας στο εσωτερικό της. Ως αποτέλεσμα, η θερμοκρασία του αέρα στην επιφάνεια της γης αυξάνεται.
Και ευτυχώς! Γιατί χωρίς το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η θερμοκρασία στην επιφάνεια της γης θα ήταν -18°C. Η ζωή όπως την ξέρουμε σήμερα θα ήταν αδύνατη. Χάρη στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, η μέση πλανητική θερμοκρασία είναι περίπου +15°C.
Δυστυχώς, σε αυτόν τον κλιματικό μηχανισμό, η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει διαταράξει την ισορροπία μεταξύ της ενέργειας που εισέρχεται στο σύστημα και της θερμότητας που παραμένει παγιδευμένη. Η αλόγιστη χρήση ορυκτών καυσίμων από την αρχή της βιομηχανικής εποχής απελευθέρωσε και εξακολουθεί να απελευθερώνει τεράστιες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου, το σημαντικότερο από τα οποία είναι το διοξείδιο του άνθρακα, το περίφημο CO2. Το CO2 είναι το αέριο που επηρεάζει περισσότερο το φαινόμενο του θερμοκηπίου.
Στην πραγματικότητα, όσο περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου διοχετεύονται στην ατμόσφαιρα, τόσο περισσότερο αυξάνεται το στρώμα μόνωσης της ατμόσφαιρας και, επομένως, αυξάνεται και η θερμοκρασία κάτω από το στρώμα αυτό. Είναι σαν να αυξάνουμε τη θερμική μόνωση του γυαλιού του θερμοκηπίου αντικαθιστώντας για παράδειγμα τον μονό υαλοπίνακα με έναν διπλό υαλοπίνακα: Η ίδια ποσότητα ηλιακής ακτινοβολίας εισέρχεται στο θερμοκήπιο, αλλά η θερμότητα που παράγεται στο εσωτερικό συσσωρεύεται περαιτέρω και η θερμοκρασία αυξάνεται ακόμη περισσότερο.
Αυτό είναι το φαινόμενο του θερμοκηπίου!
Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτή την αύξηση της θερμοκρασίας από την αρχή της βιομηχανικής εποχής, όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα: Η οριζόντια διακεκομμένη μαύρη γραμμή αντιπροσωπεύει τον μέσο όρο της περιόδου 1850-1900 και οι μαύρες καμπύλες είναι οι ανωμαλίες των 4 βάσεων δεδομένων των παρατηρήσεων σε σύγκριση με αυτόν τον μέσο όρο μεταξύ 1850 και 1900. Αν εξετάσουμε το έτος 2020, βλέπουμε ότι κατά μέσο όρο είναι 1,26°C θερμότερο από τη μέση θερμοκρασία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα.
Ας παρατηρήσουμε τώρα την ανωμαλία της παγκόσμιας θερμοκρασίας το 2020 σε σύγκριση με την ίδια περίοδο αναφοράς 1850-1900. Ο ακόλουθος χάρτης αποτυπώνει μια σχεδόν γενικευμένη αύξηση της θερμοκρασίας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Και δεν είναι μόνο αυτό! Στο μέλλον, το 2050 ή το 2100, η υπερθέρμανση του πλανήτη θα συνεχιστεί. Η τελευταία έκθεση της IPCC παρουσίασε διάφορα σενάρια (βλ. επόμενη εικόνα): σενάρια χαμηλών μελλοντικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (μπλε καμπύλη), σενάρια υψηλών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (κόκκινη καμπύλη) και ένα ενδιάμεσο σενάριο (πορτοκαλί καμπύλη). Με αυτά τα σενάρια μπορούμε να μοντελοποιήσουμε τη μελλοντική εξέλιξη της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας και των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Τα σενάρια με τις χαμηλότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εξακολουθούν να δείχνουν παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας κατά +1,5 έως +2°C για το τέλος του αιώνα, ενώ το ενδιάμεσο σενάριο δείχνει αύξηση της θερμοκρασίας κατά +3°C και τα σενάρια με τις υψηλότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου προβλέπουν αύξηση της θερμοκρασίας κατά +4 έως +5°C για το 2100.
Η ανθρώπινη δραστηριότητα που εκλύει αέρια του θερμοκηπίου έχει προκαλέσει και συνεχίζει να προκαλεί ανισορροπία στο κλιματικό σύστημα με αποτέλεσμα την υπερθέρμανση του πλανήτη. Αλλά η αύξηση της θερμοκρασίας δεν είναι η μόνη συνέπεια της διαδικασίας αυτής!
Ο πλανήτης μας είναι ένα πολύπλοκο σύστημα διασυνδέσεων, όπου όλα τα στοιχεία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και όπου η παραμικρή διαταραχή αποσταθεροποιεί ολόκληρο το σύστημα. Η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της εν λόγω αποσταθεροποίησης.
Η παγκόσμια υπερθέρμανση της ατμόσφαιρας που παρατηρείται στη Γη εδώ και περισσότερο από έναν αιώνα δεν είναι μόνο θέμα θερμομέτρου. Κάθε άλλο. Αυτός ο βαθμός αύξησης που καταγράφεται από τα τέλη του 19ου αιώνα επιφέρει ήδη επιπτώσεις όπως το λιώσιμο των πάγων και των παγετώνων σχεδόν παντού στον κόσμο, το λιώσιμο του μόνιμα παγωμένου εδάφους (permafrost) πέρα από τον Αρκτικό Κύκλο, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την εντατικοποίηση ορισμένων ακραίων φαινομένων, όπως οι έντονες βροχοπτώσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε πλημμύρες-ρεκόρ ή, το αντίθετο, όλο και πιο συχνές ξηρασίες, γεγονός που επιβαρύνει όλο και περισσότερο τη γεωργική παραγωγή.
Εν ολίγοις, η υπερθέρμανση του πλανήτη προκαλεί πολλές επιπτώσεις τις οποίες θα αναλύσουμε σε επόμενο κεφάλαιο αυτής της ενότητας.